KENARIN DİRENİŞİ: ANKARA?YA KARŞI HACETTEPE
Funda Şenol ? Levent Cantek
Bu çalışmada merkez-kenar karşıtlığı temel alınarak, Cumhuriyet?in inşa sürecinde merkeze (İstanbul?a ve Osmanlı payitahtına) karşı kurulmuş, ancak kendisi yeni bir merkez oluşturmuş Ankara?nın, kenarlarından biri olan Hacettepe mahallesiyle ilişkileri ele alınmıştır.
Yüzyıl başlarında tek özelliği ortasından geçen trenyolu ve çapı giderek küçülen sof kumaş üretimi ve ticareti olan Ankara, romantizmin sembolü, payitahtın İstanbul?u için ?uzak bir şehir?di. İstanbul?un işgali ile birlikte Anadolu?nun dört bir yanına kan pompalayan bir ?kalp? konumuna gelen şehir, savaş sonrası genç Cumhuriyet?in ?terakki çizgisinin vitrin şehri? olacaktı. Saltanat?ı, geçmişi ve Cumhuriyet?e muhalefeti temsil eden ?İstanbul?a rağmen? ?yoktan varedilen? şehrin kuzey-güney doğrultusu Alman şehir plancısı Jansen?in imar planı uyarınca gelişerek ?muasır?laşacaktı. Modern şehir planlaması, kent kültüründeki içine kapalılık ve parçalanmışlığı yoketme amacı taşır ve bir eritme potası içinde kent sakinlerini biraraya getirmeyi hedefler. Ama birarada bulunması istenen kent sakinleri o kenti temsil edebilecek niteliğe sahip kişilerdir. Izgara biçiminde planlanmış kent sokaklarına özenle serpiştirilirler. Hemşehrilik bağlantıları, akrabalık, muhaliflik potansiyeli ve bunları güçlendiren mahallelilik kimliği modern kentliliğin mekandaki etkilerini silmeye çalıştığı unsurlardır. Farklılıklar mümkün olduğunca geri plana itilir ve kent bu farklılıkların karşılaşma ve çatışma mekanı olmaktan çıkarılmaya çalışılır. Kentsel mekanın doğal düzensizliğine zorla da olsa bir düzen getirilir. Çünkü akılcı ve verimli bir kent planlaması bunu gerektirmektedir. Bu yöndeki tüm çabalara karşın, doğu-batı eksenindeki eski Ankara hiç hesapta olmayan bir biçimde göç alarak büyüyecektir. Göçle birlikte gündelik yaşam kalıpları farklı bir nüfus, şehrin imar dışında tutulan bölgelerine egemen olarak, ?medeni? Ankara?yı rahatsız edecektir.
Kenar şehrin en dikkate değer ve belki de en ?isyankar? mahallesi Hacettepe?dir. Diğer birçok mahallenin aksine, Ankara?nın en az birkaç kuşaklık ?yerli?lerinden oluşan Hacettepe, futbol takımı ve kabadayılarıyla ünlüdür. Merkez ile ilişkilerini hiçbir zaman sağlıklı olarak kuramamış olan mahalle, 1959 yılından başlayarak 1971 yılında tamamlanan istimlakler sonucunda, yerine Hacettepe Hastanesi?nin kurulmasıyla tarihe karışmıştır. Ahalisi şehrin muhtelif yerlerine (genellikle de yoksul ve orta sınıfın yaşadığı yerlere) dağılmıştır.
I
Bu çalışma, sözlü tarih yöntemiyle, Ankara?nın çeşitli semtlerine dağılmış Hacettepelilerle görüşmeler yapılarak hazırlanmıştır.
Görüşülenlerin büyük bir kısmı erkek ve en genci kırk yaşın üzerindedir. Hacettepe Mahallesi?nin istimlak edilmesiyle Ankara?nın çeşitli bölgelerine taşınan bu insanlar, bugün Hamamönü?nde bulunan Hacettepe?yi Sevenler Dayanışma ve Yardımlaşma Derneği?nin lokalinde biraraya geliyorlar. Genellikle iskambil türü kağıt oyunları oynayarak, kimi zaman saz çalıp türküler söyleyerek ama daha çok konuşarak vakit geçiriyorlar. Argonun kullanımı, lakaplar, takılmalar ve göndermeler geçmişi çağrıştırıyor. Konuşulan kişilerin çoğu, Hacettepe hakkında olumlu bir tablo çiziyor. Mahalle hakkında anlatılanlar, geçmişe-güzel günlere duyulan özlemle hikayeleştiriliyor. Hacettepe?nin paylaşmacı ve dayanışmacı komşuluk ilişkilerinden, hayatlarında bir daha bulamadıkları ?bambaşkalığından? bahsediyolar. Mahallenin alt kültürlere özgü yasadışılıkları genellikle tatlı bir anı, zararsız bir eylem ya da bir savunma olarak tanımlanıp aktarılıyor. Şiddet hikayeleri bile ustalıkla bir Hacettepe güzellemesine dönüştürülebiliyor. Konuşmacılar, evlerinin istimlak edilerek farklı bölgelere taşınmak zorunda bırakılmalarını kendilerine yapılmış bir haksızlık olarak üzüntüyle anlatıyorlar. Mahallenin benzersizliğine olan vurguları ve nesnellikten uzak tanımlamaları bu zorunlu kopuşla doğrudan ilgili gözükmektedir. Mahallenin kısa tarihine bakacak olursak, Hacet Tepesi, Dilek Tepesi ya da daha eskilerde Hacı Tepesi olarak geçen Hacettepe, şehrin alışveriş merkezi sayılabilecek çeşitlilikte dükkanın da bulunduğu bir yerdi. Ankaralıların dilek diledikleri, adak adadıkları, namazgah olarak kullandıkları söylenen yer, esasen bir yerleşim bölgesiydi. Semtte çok sayıda adak yeri, yatır, mezar vardı. Semt sakinleri bunun nedeninin zamanında fakirlikten veya hasta yatağında vasiyet edilmesinden dolayı ölülerin evlerinin bahçesine gömülmesi, bu sıradan mezarlara da zamanla bir kutsiyet yüklenerek, namının dilden dile dolaşması olduğunu söylüyorlar. Bugün Hacettepe Hastanesi?nin bulunduğu yerde kurulu olan Hacettepe Mahallesi,Sıhhiye-Cebeci yolunun kuzeyindeki ağaçlık tepenin çevresinde, Erzurum Mahallesi, Samanpazarı ve Hamamönü semtleri arasında konumlanıyordu. (ASETAT) Tek bir arabanın bile zor geçebileceği kadar dar sokakları olan mahalle, çoğunluğu yüzyıl başlarında inşa edilmiş eski Ankara evlerinden oluşuyordu. Nüfusun büyük bölümü birkaç kuşaktır Ankara?da yerleşikti. Ankara?nın ilçelerinden (Kalecik, Haymana gibi) ve diğer Orta Anadolu şehir, kasaba ve köylerinden çalışmak üzere gelip yerleşenler varsa da sayıları oldukça sınırlıydı. Gelenler de burada bir yakınları veya hemşehrileri olduğundan ya da ev kiraları daha ucuz olduğundan burayı tercih ediyordu. Çünkü göçmenlik Choldin?in kavramsallaştırmasına başvuracak olursak, Giriş İskelesi işlevi gören, özel bir yakınlık ilişkisine ihtiyaç duyuyordu. Hacettepe örneğinde, göç edenler büyük şehre, özellikle de Cumhuriyet?in ilk yıllarında yeni rejimin gündelik hayattaki yansımalarına uyarlanabilmek ya da en azından bunlara karşı hazırlıklı olmak için tanıdıklarının yanına sığınıyor ve ilk zamanların maddi ve manevi sıkıntılarını böyle atlatmaya çalışıyorlardı.
II
Mahallenin ortasında bütün sokakların açıldığı ve bir alışveriş merkezi işlevi de gören meydan vardı. Bu meydanda iki ayrı kahvenin dışında, kasap, tatlıcı, yoğurtçu, kalaycı, kunduracı, manav ve bakkal dükkanları bulunuyordu. Meydanın vitrinini ve kamusal yaşantının candamarını kahveler oluşturuyordu. Mahallelinin dilinde bu meydan ?kahvenin ora? olarak ifadelendiriliyordu. Kahve?deki kamusal yaşantıya tabii ki sadece erkekler katılabiliyordu. Bizim Kıraathane ile Alaaddin Abi?nin kahvesi mahallenin erkekleri için hayati bir öneme sahipti. Öncelikle haber alışverişinin yapıldığı yerlerdi. Mahallenin tüm erkekleri bir biçimde kahveye uğrar ve kesintisiz sohbete bir yerinden katılır veya konuşmalara kulak misafiri olurdu. Mahallenin birkaç kez üst üste seçim kazanan muhtarı Zeynel Balaban DP propagandasını kahvede yapardı. Sohbete katılabilen ve söylediği sözü dinletebilenler ise genellikle mahallenin namlı kişileri, kabadayılar, ihtiyarlar olurdu. Özellikle kabadayılar, kahvelerin ahalisi içinde merkezi bir öneme sahiptiler. Bu kahvelerde tüketilen içki, uyuşturucu ve oynanan kumar onların denetimindeydi. Zaten kahvelerin işletmesi de çoğu zaman bu kabadayıların elinde olur, onların mekânı olarak anılırdı. Kendilerine meydan okuyanlarla da yine bu mekânlarda yüzleşir, gerekirse vuruşurlardı. Kabadayılar arasındaki kavgalar, bu kalabalığın önünde ve özellikle aleni bir biçimde gerçekleşiyordu. Bentderesi, Rüzgarlı, İsmetpaşa?daki bar, pavyon gibi eğlence mekânlarında kabadayılar arasında yaşanan sürtüşmeler de Hacettepe kahvehanelerine kaçınılmaz biçimde sirayet ederdi. Gece yaşananlar, gündüz kahvenin dilinde yeniden üretilirdi.
Kahvehaneler bir eğlence merkezi olma özelliği de taşıyorlardı. Özel günlerde, Ramazan ayı boyunca, gölge oyunu, kavuklu ve pişekar gösterileri düzenleniyordu. Mahallenin komiklik ve taklit yapan insanları vardı ve bunların göndermeleri Cemmaat içi bir dilin şifrelerini çözerek anlaşılır hale geliyordu. Gülme ve mizah, cemaat içi ilişkileri ve yakınlaşmayı arttırıyordu. Ayrıca mahalleye elektriğin geldiği 50?li yıllarda kahvehanelerde radyonun kamusal kullanıma açılması, haber dağılımına katkı sağladığı gibi, gündelik hayata da renk katıyordu. Mahalle kahvelerindeki kumar partileri bir oyun olmaktan çıkıp, bir gösteriye de dönüşebiliyordu. Mahallenin usta kumarcıları ve onların namını duyup gelmiş, başka semtlerin kumarcıları geniş bir seyirci kitlesinin önünde hünerlerini sergiliyorlardı. Hacettepe Futbol Takımı?nın maçlarına gitmek için mahallenin erkekleri ve çocuklarının toplandıkları mekân da yine kahvehanelerin önüydü. Hacettepe Futbol Takımı?nın zaferleri bu kahvelerin önünde toplanan kalabalık tarafından bir karnaval havasında kutlanıyordu. Mahallenin erkek nüfusu, sokakları dolduruyor, içiyor, küfrediyor, coşkulu naralar atıyordu. Yenilginin hüznü de aynı şiddetle yaşanıyordu. Ama bu kez rakip takım taraftarlarıyla çatışmaya dönüşerek.
Hacettepe'nin öne çıkan özelliklerinden biri de şehrin yeraltı dünyasına - ya da kenar-şehire - hükmeden kabadayılarıydı. Bu kabadayıların her biri birer efsane olarak dilden dile anlatılan olayların kahramanıydılar. Bunların elinden çıkan bir cinayet, bir kız kaçırma, bir yaralama olayı bir kahramanlık öyküsüne dönüştürülüveriyordu. Bunda mahalleliye karşı bonkör ve korumacı tavırlarının da etkisi vardı. Hatırı sayılır bir kabadayı bir gün gelip mahalleden ayrılmak zorunda kalsa bile mahallenin üzerinden ?elini çekmiyordu?. Örneğin zamanında ünlü Kabadayı Mehmet?in korumalarından biri olan Dündar Kılıç, Mehmet?in öldürülüşünden sonra İstanbul?a göç etmiş ve mahalleden otuz yılı aşkın bir süre ayrı kalmış olmasına rağmen, ölümüne kadar muhtaç Hacettepelilere ayni ve nakdi yardım sağlamış, iş imkânı yaratmış, okutmuştu. Mahallenin namlı kabadayıları kendilerine mallarını, namuslarını, hatta canlarını emanet etmek isteyenleri geri çevirmezlerdi. Kabadayılar, dışarıdan hemen tanınabilecek biçimde kıyafetler giyer, etraflarındaki yakın arkadaşları ve korumalarıyla birlikte dolaşırlardı: Kabadayı Mehmet, belde kuşak, bir tarafta tabanca, bir tarafta bıçak ve ceket omuzda hatırlanıyor. Oturacağı zaman etrafındakilere ?Hurşit, tut bakalım? diye ceketini tuttururmuş. Bütün konuşmacıların önemle üzerinde durduğu, korku ve hayranlıkla karışık biçimde anlattığı Kabadayı Mehmet, yer altı ve suç dünyasıyla ilişkilerine karşın, içki, sigara ya da esrar kullanmayan, namus ve adalet gibi kavramlarla kurallar koyan, oldukça karizmatik biriydi. En yakın arkadaşı sayılan Sarı Veli?yi öldürerek hapse girmesine karşın mahalleli bunu, ?arabozucular, laf taşıyıcılar? yüzünden yaşanmış bir olay olarak niteliyor. Bir kez daha, kuralları koyan, istisnai saydığı hallerde kendisine onları çiğneme hakkı tanıyor ve bu da o kuralların sultasında yaşayanlarca sineye çekiliyor.
Şimdi biraz da konutlardan bahsedelim. Hacettepe evleri kerpiç ve ahşap karışımı bir malzemeden yapılıyordu. Birkaç evin çevrelediği geniş avlular vardı ve Hacettepeliler, mahalleli kadınların ve çocukların gündelik hayatlarının büyük bölümünün geçtiği bu yere ?hayat? diyorlardı. Hayatta özellikle yaz aylarında çocuklar oyun oynuyor, kadınlar nöbetleşe yaktıkları maltızda yemek pişiriyorlar, çay içip sohbet ediyorlar, gözleme yapıyorlar, kışlık nevalelerini hazırlıyorlardı. Kadınların varolma mekanları neredeyse sadece bu hayatlardı. Bunun dışında yanlarında bir erkek olmadan gidebildikleri bir yer yoktu. Ara sokakların darlığı sebebiyle evlerin cepheleri birbirine çok yakındı, bu da komşuluk ilişkilerini hem sıkılaştırıyor, hem de toplumsal denetimi ağırlaştırıyordu. Hacettepe?nin bu tipik evlerinin yanı sıra üç katlı, konağımsı ve kaliteli malzemeden, yani betondan yapılmış evler de vardı. Bunlar semtin zenginlerinin evleriydi. Bu evler yola daha yakın ve avluları arkaya, bakımlı bir bahçeye bakıyordu. Evin mahremiyetini korumak için, gündelik hayatın döndüğü, kadın ve çocukların sık indiği bahçe ve avlu bu evlerin arka tarafında yer alıyordu. Ama pencereleri yola bakıyordu. Yol, akan bir su gibiydi. Nasıl ki medeniyetler su kenarına kurulursa, susuz yerlerde de yol kenarına kuruluyordu. Böylece zamanın akışına dahil olunuyor, müdahale ediliyor, gözleniyor, izleniyor, can sıkıntısı önleniyordu. Ama tekrarlayalım, bu görece zenginlerin harcıydı. Futbol, kahve alışkanlığı, içki, esrar, sigara, kumar, bahçe kültürü, süs havuzları, kümes, tandır yemekleri, hamur işleri, ateşli-ateşsiz her tür silah, Esenpark Gazinosu?ndan sızan şarkılar-türküler Hacettepeli için Bourdieu?nun sembolik sermaye olarak adlandırdığı şeylerdi. Ev içleri birkaç aile birarada yaşadığından onların asgari ihtiyaçlarına yanıt verebilecek biçimde döşeniyordu: Yer yatakları, büyükler için sedirler, çocukları yıkamak için geniş bakır leğenler, su ısıtmak için boy boy ibrikler, yatak-döşek koymak için geniş oyuklar ve onları örten işlemeli patiska örtüler, duvarda aile büyüğünün resmi ve mahallelinin kavgacı ve gözünü budaktan sakınmaz özelliğini simgeleyen bir kama veya silah.
Mahalleli, bahar ve yaz aylarında Mamak, Kayaş ya da Gazi Orman Çiftliği gibi Ankara?da nadir bulunan yeşil alanlara giderek topluca eğleniyor, piknik yapıyordu. Ama hem Çiftlik hem de Çubuk?a gitmenin zaman ve para açısından oldukça yüklü bir maliyeti vardı. Ankara için büyük bir yenilik olan ve çok rağbet gören çiftlikteki Marmara ve Karadeniz Havuzları delikanlılar ve erkek çocuklar için bulunmaz bir eğlence yeriydi. Öte yandan yazları açıkhava sinemaları, kışlarıysa kapalı sinemalar önemli eğlence olanaklarındandı. Aileler için Türk filmleri, gençler içinse kovboy ve macera filmleri tercih edilen türler oluyordu. Kadınlar için kadınlar matineleri düzenleniyordu. Çocuklukla delikanlılık arasında gidip gelen erkeklerin en büyük eğlencesi ise geceleri, ceplerine doldurdukları bir avuç leblebi eşliğinde Hacettepe Parkı?nın kuytu köşelerinde ya da fidanlığın içinde daha ucuz olduğu ve su, bardak, buz vs. gibi fazla merasime gerek duymadığı için şarap içmek, uzaktan uzağa duyulan, Esenpark Gazinosu?nda çalan müzikleri dinleyerek demlenmekti. Şaraba alışıldıktan sonra sıra kimileri için esrara da geliyordu. Mahalle içinde esrar satılmasa da, mahalleli esrar satıcıları vardı. Esrar bulmak bu sebeple çok zor değildi. Rakı içmek ise racon işiydi. Biraz daha paralı olmayı, mezeyle, demlenerek, yavaş içmeyi gerektiriyordu. Bentderesi, İsmetpaşa ya da Samanpazarı-Hamamönü çevresindeki lokantalar ve içkili yerlerde çoğunlukla rakı tüketiliyordu. Mahallenin delikanlıları için buralarda içmek, oradan pavyonlara geçerek devam etmek ?büyümenin? ?ben buradayım? demenin-kişiliğin göstergesiydi.
Mahallede kadın-erkek ilişkileri oldukça sorunluydu. Dışarıdan herhangi birinin mahallenin kızlarına yaklaşması ? söz konusu kız bu konuda gönüllü olsa bile ? imkânsızdı. Mahalleden birisiyle flört eden bir genç kız ise ? ki bunu gerçekleştirmek çok zordu ? onunla evlenmek zorundaydı. Flörtün tabu olarak görülmesine rağmen, mahallenin delikanlıları bir kız için aralarında kavga edebilir, birbirlerini yaralayabilirlerdi. Aynı durum mahallede yaşayan bir kadını kendisine ?dost? edinen kabadayılar için de söz konusu olabilirdi. Ancak bu tür vakalarda rakibin akıbeti daha karanlık olurdu. Mahallenin içe dönük baskıcılığı ve ahlakçılığı, yaşanan yılların koşullarıyla eşlenerek ifadelendiriliyor: ?O zamanlar değil Hacettepe?de, hiçbir yerde kadın-erkek ilişkisi-flört, şimdiki gibi mümkün değildi?. Oysa, aynı insanlar Bulvar?da kız arkadaşlarıyla ?turlayan?ları, ?muhallebi çocuğu? olarak adlandırıyorlar.
Bu katı ahlâkçı anlayışın varlığına rağmen, mahallelinin dini ritüeller konusunda çok fazla titiz olmadığı söylenebilir. Mahalle meydanında bulunan mescide yaşlıların dışında ancak belirli zamanlarda ? bayram sabahları, teravih namazları ? rağbet ediliyordu. Ezan okuyan müezzin aynı zamanda mahallenin manavıydı. Ezan okurken dükkanına giren-çıkan olup olmadığını gözleyen manav çoğu zaman asıl işine odaklanamadığı için, kahvedekilerden küfür de yemekteydi. Dine karşı bu ilgisizlik, mahallenin oldukça genç olan nüfusuna bağlı olduğu gibi, Hacettepe dışında yaşanan sosyo-ekonomik gelişmelere, Cumhuriyet laisizminin ağırlıklı yerine bağlanabilir. Konuşmacıların bir kısmı mahalledeki mescidlerde ve kimi evlerde, şehir dışından gelen öksüz ve yetim çocuklara Kur?an kursu verildiğinden, bu konuda da Kemal Pilavoğlu adlı, sonraları hapis cezası alan ve İmralı?ya sürgün edilen birinin oldukça etkin olduğundan söz ediyorlar. Ancak aynı konuşmacıların neredeyse tamamı, küçük yaşta bu kurslara değil de mahalle dışındaki mescidlere gittiklerini anlatıyorlar. Bu tercih, mahallelinin Pilavoğlu tarikatının farkında olduğunu ve ona katılmaktan kaçındığını göstermekte. Din adamlarına ve tarikatlara olan mesafelilikleri onları sakallı, ticani, din tüccarı biçiminde tanımlarken sarih bir biçimde ortaya çıkıyor.
Hacettepe?nin en önemli özelliği, cemaatvari ilişkilerini kimi zaman yoğun bir dayanışmacılık içinde sürdürüyor görünmesiydi. Hemen hemen herkesin kişisel özelliklerine atıfta bulunan, mahallenin kolektif bilincinde yer edecek bir lakabı vardı: Parlatır Mustafa, Dişi Bakkal, Diksaç Nevzat, Japon Ali, Orley İhsan. Bu lakaplar, kişinin mahalle yaşantısı içerisindeki ilişkilerinin yoğunluğuna göre, bazen ismini unutturacak derecede süreklilik kazanır, kimi zaman da unutulur ya da bir yenisiyle yer değiştirirdi. O yüzden bugün Hacettepelilerle konuşurken, ?Hangi Osman, hangi Ali?? türü sorularla sıklıkla karşılaşılmakta, yaşayanlar çoğunlukla lakaplarıyla hatırlanmaktadır. Bu lakapların yanı sıra insanlar memleketlerinin ismiyle de çağrılmaktadırlar. Mahallenin bir veya birkaç evinde yan yana ya da yakın oturan ve aynı memleketten olanları, hemşerililiği tanımlayan ifadeler de kullanılıyordu: Kalecikliler, Sungurlulular, Amasyalılar gibi. Mahalle hayatının içine karıştıkça hemşeriliğe gönderme yapan lakaplar yerlerini karakter özelliklerine gönderme yapanlarla değiştiriyorlardı.
Hacettepe, alt sınıfların (işçi, küçük esnaf, küçük memur v.b.) yaşadığı, küçük-büyük herkesin şehrin çeşitli yerlerinde çalışmak zorunda olduğu bir yerdi. Bu nedenle biraz palazlananlar veya mahallenin keşmekeşinden tedirgin olanlar ?özellikle memur aileleri - mahalleden ayrılıp daha nezih semtlere göç ediyorlardı. Semtin Merkez?le, dış dünyayla bağlantısını yine bu memur aileleri ve üniversite ve lise öğrencisi gençler sağlıyordu. Bu dünyaya doğrudan maruz kalan bu kesim de semtten en önce kaçıp gidenler oluyordu. Biraz mürekkep yalamış olanlar, iyi aile çocukları, hassas bir karaktere sahip olanlar, geliri biraz artanlar Cebeci, Keçiören, Abidinpaşa gibi semtlere yerleşiyorlardı. Dolayısıyla semt bir cemaat bağıyla Merkez?in korktuğu kadar koşulsuz bağlı değildi. Mahalle gelir seviyesi düşerek mahalleye taşınmak zorunda kalanlar ile şehre yeni gelenlerin oluşturduğu nüfus ile de göç alıyordu. Mahallede kısa bir süre kalmış olsa da ilginç bir Hacettepeli profili daha vardı: mahalleyle ilgili istimlak kararı alındıktan ve asıl Hacettepeliler şehrin başka semt ve mahallelerine taşındıktan sonra, onların boşalttığı evlerde son ana kadar ?kaçak? oturan yeni bir göçmen nüfusu. Bunların bir bölümü halen hastane civarında sağlam kalan tek tük evlerde oturuyorlar.
Hacettepe Mahallesi?nin adının suç ve belayla birarada anılır olması mahallenin futbol takımı kurma girişimi sırasında engelleyici bir unsur olarak kendini göstermişti. Mahallenin onbeş-onaltı yaşındaki gençleri kendilerinden on yaş kadar büyük ve ?Apça? diye hitap edilen Fahri Kabadayı?ya giderek bir futbol takımı kurmak istediklerini, yardımcı olmasını istemişlerdi. Mahallelinin yardımı ve Fahri Apça?nın çabalarıyla bir takım kuruldu. Ancak, bundan kısa süre sonra Fahri Apça, polis tarafından evinden alınarak, Birinci Şube?de sabaha kadar sorguya çekildi. ?Bu cemiyeti neye istinaden, hangi sebeple? kurmak istediği ısrarla soruldu. Apça?nın ?bu cemiyeti, kötü muhitin (İstanbul?un Kasımpaşa?sı, Ankara?nın Hacettepe?si) kötü şöhretini silmek için? kurduğunu söylemesi de polise pek inandırıcı gelmedi. Yine de serbest bırakıldı. Kabadayı, bu olaydan sonra Hacettepeli gençlere bir yerlerde boşboğazlık, kavga yapmamalarını tembihledi. Dönem Ankara?sının en etkili ismi Vali Nevzat Tandoğan?dı. Kulübün kurulabilmesinin tek yolunun onunla konuşmak olduğu düşünüldüğünden rica minnet bir randevu alındı. Eli yüzü düzgün, mürekkep yalamış Hacettepeliler Valilik makamına çıktılar. Fahri Kabadayı o sıkıntılı anı şöyle anlatır:
?Hiç kimseyi içeri koymuyorlar, disiplinli bir vaziyet var, biz de 26-27 yaşlarındayız, genciz; komiser beye ?Vali Bey?le görüşeceğiz? dedik. Sertçe ?Oturun şuraya!? dedi. Geçip salona oturduk. Yanımdaki Suat Bey daha da küçük, 16-17 yaşında. O sırada komiser geldi. Buyurun dedi. İçeri girdik, Suat paravanın arkasında, ben ayakta duruyorum. Nevzat Bey de evrak imza ediyor. Kafasını kaldırdı, ?Buyurun oturun? dedi, oturduk. Makamına yazılan yazıyı ve ekli olan tüzüğü verdik, okudu, ilk sözü ? hiç unutmam ? şu oldu: ?Ben, dedi, Hacettepe semtini yakacağım.? Haklıydı da davasında. Çünkü o zamanlar, bir aile tepeye çıkamıyordu. Her gün kavga, dövüş, içki alemleri falan olduğundan, şikayet çok fazla oluyordu. Karakollar mütemadiyen hakkımızda rapor yazıyordu, onun için, haklı idi. Ben, Sayın Vali Bey, biz bu cemiyeti kuracağız, bizim cemiyetimizin gayesi, bu kötü insanları yola getirmek olacak, eğer siz de bize yardımcı olursanız, tahmin ederim bu işler düzelecek ve eseriniz, kıymetli eseriniz tarihi bir şekilde anılacak? dedim. Reis muavinini çağırttı. ?Tahsin Bey dedi, buyurun bir evrak var, bakın bakalım? dedi. Birbirlerine de göz kırptılar. O sırada Nevzat Tandoğan dedi ki ?Ben size yardımcı olurum. Eğer sizin niyetiniz iyi ise, ben de yardımcı olurum? dedi.?
Tandoğan?ınkine benzer bir tavır sonradan, dönemin Başbakanı Menderes tarafından da sergilenecekti. Menderes makam arabasıyla sık sık semtin yakınına geliyor ve etrafındakilere ?N?olacak bu çöplük?? diye söyleniyordu.
Kulübün renkleri Hacettepe parkının menekşelerinin rengi olan mor ve beyazdı. (ASETAT) Tamamı Hacettepeli gençlerden kurulu takım üçüncü kümede-mahalli ligde oynadığı maçlarda sürekli galip geliyordu. Üç yılda üç şampiyonluk kazandı. Üç küme atlayarak Ankara 1. Ligine yükseldi. 1953-54?te ilk kez Ankara şampiyonu oldu. Profesyonel lig kurulana kadar 1955-56 ve 1957-58?de bu şampiyonlukları yineledi. Bu başarıda, sonraki yıllarda Ankara?nın ünlü kabadayıları olacak olan Karagöz Kemal, Orle İhsan, Kabadayı Mehmet?in takımda yer almasının ne derece etkisi olduğunu bilebilmek mümkün değil. Ancak Hatay milletvekili Mustafa Deliveli?nin başkanlığında birinci lige kadar çıkan ve sürekli olarak orta-alt sıralarda mücadele eden Hacettepe?nin seyircileri nezdinde bu kabadayıların büyük etkisi vardı. Kabadayılar o kadar etkiliydi ki, Bursa?da yapılan 1961-62 Sezonu birinci lige yükselme maçlarında takımın yorulduğunu ve eleneceğini farkeden Orle İhsan kasten büyük bir kavga çıkartarak maça ara verilmesini sağlamıştı. Böylelikle takım dinlenme fırsatı bulmuş ve şampiyon olarak birinci lige çıkma başarısını gösterebilmişti. İç sahada oynanan maçlarda saat kulesinin altında maraton tarafında toplanan Hacettepe seyircisi, deplasman takımlarının tezahüratlarından hazzetmiyordu. Eğer yakında ise kendi deyişleriyle ?kibarca uyarılıyor?, karşı tarafta ise Kabadayılar tribün önüne gidip, hiç ses etmeden yürüyorlardı. Ankaralı olup onları tanımayacak yok gibiydi. Hele Ankaralı olup da İstanbul takımlarına tezahürat yapmak ve daha önemlisi şehir ve Hacettepe hakkında ahlaka mugayyir konuşmak baştan suçtu. Bu belirli bir risk içeriyor, Hacettepelilerle karşılaşacak olanlar tarafından ?kibarca uyarılma? tehlikesi taşıyordu. Elbette her şeyin bir ölçüsü vardı, özellikle sahada oynanan futbol gereği yaşananlar kimi zaman aynı kabadayıların koruması altında saha dışına aksettirilmiyordu. Hacettepe?nin açık farkla mağlup oynadığı bir maçın sonlarına doğru rakip takım, bir de penaltı kazanmıştı. Ancak, penaltıyı kullanan oyuncu Hacettepe?yle alay ederek orta sahaya kadar gerilmiş, sonra yürüyerek topun yanına gelmiş, kaleye doğru vurmak yerine bilerek taca atmıştı. Mağlubiyetin üzerine tüy diken, şimdilerin deyimiyle ?centilmenlik dışı? hareket Hacettepe taraftarlarını çileden çıkartmıştı. Maç bitiminde mahalleli futbolcuyu stad dışında beklemeye başlamıştı. Hacettepeli ünlü kabadayı Karagöz Kemal, soyunma odasına giderek yaptıklarını tasvip etmese de bu ?terbiyesiz? futbolcuyu korumasına alarak dışarıya kendisi çıkartmıştı.
Hacettepe istimlaklerinin yoğun olarak yaşandığı yıllarda futbol takımının önce ikinci lige ve ardından mahalli kümeye kadar düşmesi, bu travmatik etkiyi arttırmıştı. Farklı yerlerde yaşayan Hacettepeliler hafta sonları maç sırasında biraraya gelebilirken, takımın ilgisizlikle giderek düşen başarı grafiği buna da ket vurmuş gözükmekteydi. Takımın taraftarı olabilecek genç nüfus Hacettepe Üniversiteli öğrencilerden oluştuğunda, bir mahallenin bütünüyle silindiği belgelenmiştir onlara göre. Takım, Seksenli yılların ikinci yarısında Keçiören Belediye Başkanı Melih Gökçek tarafından Hacettepe adını ve ruhunu sürdürmek niyetiyle alınsa da, adı çok geçmeden Keçiörengücü olarak değiştirilecek, mahallenin adını taşıyan o ünlü takım tamamen yok olacaktı.
III
Yaşadığımız dönemde iktidar savaşı mekân üzerinden yapılıyor. İslamî yaşam adacıkları, Alevi mahalleleri, siteler v.s. gibi. Hacettepeli ise istimlak, yani mekandan izlerinin silinmesi sürecine karşı koymuyor. Gereği gibi mücadele etmiyor, mekanını savunmuyor. Örneğin, istimlak karşılığında bankaya yatırılan paraları mahallelinin çoğu gidip alıyor ve istimlaki onaylamış oluyor. Hukuki mücadele için biraraya gelmeyi reddediyorlar. Hükümetten aldıkları cüzi bedelle hemen gidip başlarını sokacak küçük birer dair alıyor ve Hacettepe?deki birkaç katlı, bahçeli, büyük evlerinin karşılığı olarak bu kutu gibi apartman dairelerine kanaat ediyorlar. Özellikle istimlakin hızının arttığı günlerde semt hakkında yayılan kötü söylentiler ve işlenen birkaç cinayet semtle olan son bağlarını da koparmalarına neden oluyor. En büyük tesellileri ise Hacettepe Hastanesi projesinin fikir babalarından İhsan Doğramacı?nın futbol kulübüne sahip çıkacağı ve onu geleceğin Arsenal?i yapacağı yolundaki vaadleri. Oysa kısa zaman sonra bu sözlerin tutulmadığı görülüyor. Ancak iş işten geçmiş oluyor. Böylece de Hacettepeli mekan üzerinden yapılan iktidar savaşını kaybetmiş ve hiç mücadele etmeden maçı karşı takıma vermiş oluyor.
Bugün bir üniversitenin adı olarak yaşamakla birlikte, kavgaları, kabadayıları ve futbol takımıyla ünlü ?asıl? Hacettepe toplumsal hafızada yer almamaktadır, Ankara?ya ilişkin tarih araştırmalarında sözü geçmemektedir, genç kuşak için ise bir hastanenin ve üniversitenin adından ibarettir.
KENARIN DİRENİŞİ: ANKARA?YA KARŞI HACETTEPE
Funda Şenol ? Levent Cantek
Bu çalışmada merkez-kenar karşıtlığı temel alınarak, Cumhuriyet?in inşa sürecinde merkeze (İstanbul?a ve Osmanlı payitahtına) karşı kurulmuş, ancak kendisi yeni bir merkez oluşturmuş Ankara?nın, kenarlarından biri olan Hacettepe mahallesiyle ilişkileri ele alınmıştır.
Yüzyıl başlarında tek özelliği ortasından geçen trenyolu ve çapı giderek küçülen sof kumaş üretimi ve ticareti olan Ankara, romantizmin sembolü, payitahtın İstanbul?u için ?uzak bir şehir?di. İstanbul?un işgali ile birlikte Anadolu?nun dört bir yanına kan pompalayan bir ?kalp? konumuna gelen şehir, savaş sonrası genç Cumhuriyet?in ?terakki çizgisinin vitrin şehri? olacaktı. Saltanat?ı, geçmişi ve Cumhuriyet?e muhalefeti temsil eden ?İstanbul?a rağmen? ?yoktan varedilen? şehrin kuzey-güney doğrultusu Alman şehir plancısı Jansen?in imar planı uyarınca gelişerek ?muasır?laşacaktı. Modern şehir planlaması, kent kültüründeki içine kapalılık ve parçalanmışlığı yoketme amacı taşır ve bir eritme potası içinde kent sakinlerini biraraya getirmeyi hedefler. Ama birarada bulunması istenen kent sakinleri o kenti temsil edebilecek niteliğe sahip kişilerdir. Izgara biçiminde planlanmış kent sokaklarına özenle serpiştirilirler. Hemşehrilik bağlantıları, akrabalık, muhaliflik potansiyeli ve bunları güçlendiren mahallelilik kimliği modern kentliliğin mekandaki etkilerini silmeye çalıştığı unsurlardır. Farklılıklar mümkün olduğunca geri plana itilir ve kent bu farklılıkların karşılaşma ve çatışma mekanı olmaktan çıkarılmaya çalışılır. Kentsel mekanın doğal düzensizliğine zorla da olsa bir düzen getirilir. Çünkü akılcı ve verimli bir kent planlaması bunu gerektirmektedir. Bu yöndeki tüm çabalara karşın, doğu-batı eksenindeki eski Ankara hiç hesapta olmayan bir biçimde göç alarak büyüyecektir. Göçle birlikte gündelik yaşam kalıpları farklı bir nüfus, şehrin imar dışında tutulan bölgelerine egemen olarak, ?medeni? Ankara?yı rahatsız edecektir.
Kenar şehrin en dikkate değer ve belki de en ?isyankar? mahallesi Hacettepe?dir. Diğer birçok mahallenin aksine, Ankara?nın en az birkaç kuşaklık ?yerli?lerinden oluşan Hacettepe, futbol takımı ve kabadayılarıyla ünlüdür. Merkez ile ilişkilerini hiçbir zaman sağlıklı olarak kuramamış olan mahalle, 1959 yılından başlayarak 1971 yılında tamamlanan istimlakler sonucunda, yerine Hacettepe Hastanesi?nin kurulmasıyla tarihe karışmıştır. Ahalisi şehrin muhtelif yerlerine (genellikle de yoksul ve orta sınıfın yaşadığı yerlere) dağılmıştır.
I
Bu çalışma, sözlü tarih yöntemiyle, Ankara?nın çeşitli semtlerine dağılmış Hacettepelilerle görüşmeler yapılarak hazırlanmıştır.
Görüşülenlerin büyük bir kısmı erkek ve en genci kırk yaşın üzerindedir. Hacettepe Mahallesi?nin istimlak edilmesiyle Ankara?nın çeşitli bölgelerine taşınan bu insanlar, bugün Hamamönü?nde bulunan Hacettepe?yi Sevenler Dayanışma ve Yardımlaşma Derneği?nin lokalinde biraraya geliyorlar. Genellikle iskambil türü kağıt oyunları oynayarak, kimi zaman saz çalıp türküler söyleyerek ama daha çok konuşarak vakit geçiriyorlar. Argonun kullanımı, lakaplar, takılmalar ve göndermeler geçmişi çağrıştırıyor. Konuşulan kişilerin çoğu, Hacettepe hakkında olumlu bir tablo çiziyor. Mahalle hakkında anlatılanlar, geçmişe-güzel günlere duyulan özlemle hikayeleştiriliyor. Hacettepe?nin paylaşmacı ve dayanışmacı komşuluk ilişkilerinden, hayatlarında bir daha bulamadıkları ?bambaşkalığından? bahsediyolar. Mahallenin alt kültürlere özgü yasadışılıkları genellikle tatlı bir anı, zararsız bir eylem ya da bir savunma olarak tanımlanıp aktarılıyor. Şiddet hikayeleri bile ustalıkla bir Hacettepe güzellemesine dönüştürülebiliyor. Konuşmacılar, evlerinin istimlak edilerek farklı bölgelere taşınmak zorunda bırakılmalarını kendilerine yapılmış bir haksızlık olarak üzüntüyle anlatıyorlar. Mahallenin benzersizliğine olan vurguları ve nesnellikten uzak tanımlamaları bu zorunlu kopuşla doğrudan ilgili gözükmektedir. Mahallenin kısa tarihine bakacak olursak, Hacet Tepesi, Dilek Tepesi ya da daha eskilerde Hacı Tepesi olarak geçen Hacettepe, şehrin alışveriş merkezi sayılabilecek çeşitlilikte dükkanın da bulunduğu bir yerdi. Ankaralıların dilek diledikleri, adak adadıkları, namazgah olarak kullandıkları söylenen yer, esasen bir yerleşim bölgesiydi. Semtte çok sayıda adak yeri, yatır, mezar vardı. Semt sakinleri bunun nedeninin zamanında fakirlikten veya hasta yatağında vasiyet edilmesinden dolayı ölülerin evlerinin bahçesine gömülmesi, bu sıradan mezarlara da zamanla bir kutsiyet yüklenerek, namının dilden dile dolaşması olduğunu söylüyorlar. Bugün Hacettepe Hastanesi?nin bulunduğu yerde kurulu olan Hacettepe Mahallesi,Sıhhiye-Cebeci yolunun kuzeyindeki ağaçlık tepenin çevresinde, Erzurum Mahallesi, Samanpazarı ve Hamamönü semtleri arasında konumlanıyordu. (ASETAT) Tek bir arabanın bile zor geçebileceği kadar dar sokakları olan mahalle, çoğunluğu yüzyıl başlarında inşa edilmiş eski Ankara evlerinden oluşuyordu. Nüfusun büyük bölümü birkaç kuşaktır Ankara?da yerleşikti. Ankara?nın ilçelerinden (Kalecik, Haymana gibi) ve diğer Orta Anadolu şehir, kasaba ve köylerinden çalışmak üzere gelip yerleşenler varsa da sayıları oldukça sınırlıydı. Gelenler de burada bir yakınları veya hemşehrileri olduğundan ya da ev kiraları daha ucuz olduğundan burayı tercih ediyordu. Çünkü göçmenlik Choldin?in kavramsallaştırmasına başvuracak olursak, Giriş İskelesi işlevi gören, özel bir yakınlık ilişkisine ihtiyaç duyuyordu. Hacettepe örneğinde, göç edenler büyük şehre, özellikle de Cumhuriyet?in ilk yıllarında yeni rejimin gündelik hayattaki yansımalarına uyarlanabilmek ya da en azından bunlara karşı hazırlıklı olmak için tanıdıklarının yanına sığınıyor ve ilk zamanların maddi ve manevi sıkıntılarını böyle atlatmaya çalışıyorlardı.
II
Mahallenin ortasında bütün sokakların açıldığı ve bir alışveriş merkezi işlevi de gören meydan vardı. Bu meydanda iki ayrı kahvenin dışında, kasap, tatlıcı, yoğurtçu, kalaycı, kunduracı, manav ve bakkal dükkanları bulunuyordu. Meydanın vitrinini ve kamusal yaşantının candamarını kahveler oluşturuyordu. Mahallelinin dilinde bu meydan ?kahvenin ora? olarak ifadelendiriliyordu. Kahve?deki kamusal yaşantıya tabii ki sadece erkekler katılabiliyordu. Bizim Kıraathane ile Alaaddin Abi?nin kahvesi mahallenin erkekleri için hayati bir öneme sahipti. Öncelikle haber alışverişinin yapıldığı yerlerdi. Mahallenin tüm erkekleri bir biçimde kahveye uğrar ve kesintisiz sohbete bir yerinden katılır veya konuşmalara kulak misafiri olurdu. Mahallenin birkaç kez üst üste seçim kazanan muhtarı Zeynel Balaban DP propagandasını kahvede yapardı. Sohbete katılabilen ve söylediği sözü dinletebilenler ise genellikle mahallenin namlı kişileri, kabadayılar, ihtiyarlar olurdu. Özellikle kabadayılar, kahvelerin ahalisi içinde merkezi bir öneme sahiptiler. Bu kahvelerde tüketilen içki, uyuşturucu ve oynanan kumar onların denetimindeydi. Zaten kahvelerin işletmesi de çoğu zaman bu kabadayıların elinde olur, onların mekânı olarak anılırdı. Kendilerine meydan okuyanlarla da yine bu mekânlarda yüzleşir, gerekirse vuruşurlardı. Kabadayılar arasındaki kavgalar, bu kalabalığın önünde ve özellikle aleni bir biçimde gerçekleşiyordu. Bentderesi, Rüzgarlı, İsmetpaşa?daki bar, pavyon gibi eğlence mekânlarında kabadayılar arasında yaşanan sürtüşmeler de Hacettepe kahvehanelerine kaçınılmaz biçimde sirayet ederdi. Gece yaşananlar, gündüz kahvenin dilinde yeniden üretilirdi.
Kahvehaneler bir eğlence merkezi olma özelliği de taşıyorlardı. Özel günlerde, Ramazan ayı boyunca, gölge oyunu, kavuklu ve pişekar gösterileri düzenleniyordu. Mahallenin komiklik ve taklit yapan insanları vardı ve bunların göndermeleri Cemmaat içi bir dilin şifrelerini çözerek anlaşılır hale geliyordu. Gülme ve mizah, cemaat içi ilişkileri ve yakınlaşmayı arttırıyordu. Ayrıca mahalleye elektriğin geldiği 50?li yıllarda kahvehanelerde radyonun kamusal kullanıma açılması, haber dağılımına katkı sağladığı gibi, gündelik hayata da renk katıyordu. Mahalle kahvelerindeki kumar partileri bir oyun olmaktan çıkıp, bir gösteriye de dönüşebiliyordu. Mahallenin usta kumarcıları ve onların namını duyup gelmiş, başka semtlerin kumarcıları geniş bir seyirci kitlesinin önünde hünerlerini sergiliyorlardı. Hacettepe Futbol Takımı?nın maçlarına gitmek için mahallenin erkekleri ve çocuklarının toplandıkları mekân da yine kahvehanelerin önüydü. Hacettepe Futbol Takımı?nın zaferleri bu kahvelerin önünde toplanan kalabalık tarafından bir karnaval havasında kutlanıyordu. Mahallenin erkek nüfusu, sokakları dolduruyor, içiyor, küfrediyor, coşkulu naralar atıyordu. Yenilginin hüznü de aynı şiddetle yaşanıyordu. Ama bu kez rakip takım taraftarlarıyla çatışmaya dönüşerek.
Hacettepe'nin öne çıkan özelliklerinden biri de şehrin yeraltı dünyasına - ya da kenar-şehire - hükmeden kabadayılarıydı. Bu kabadayıların her biri birer efsane olarak dilden dile anlatılan olayların kahramanıydılar. Bunların elinden çıkan bir cinayet, bir kız kaçırma, bir yaralama olayı bir kahramanlık öyküsüne dönüştürülüveriyordu. Bunda mahalleliye karşı bonkör ve korumacı tavırlarının da etkisi vardı. Hatırı sayılır bir kabadayı bir gün gelip mahalleden ayrılmak zorunda kalsa bile mahallenin üzerinden ?elini çekmiyordu?. Örneğin zamanında ünlü Kabadayı Mehmet?in korumalarından biri olan Dündar Kılıç, Mehmet?in öldürülüşünden sonra İstanbul?a göç etmiş ve mahalleden otuz yılı aşkın bir süre ayrı kalmış olmasına rağmen, ölümüne kadar muhtaç Hacettepelilere ayni ve nakdi yardım sağlamış, iş imkânı yaratmış, okutmuştu. Mahallenin namlı kabadayıları kendilerine mallarını, namuslarını, hatta canlarını emanet etmek isteyenleri geri çevirmezlerdi. Kabadayılar, dışarıdan hemen tanınabilecek biçimde kıyafetler giyer, etraflarındaki yakın arkadaşları ve korumalarıyla birlikte dolaşırlardı: Kabadayı Mehmet, belde kuşak, bir tarafta tabanca, bir tarafta bıçak ve ceket omuzda hatırlanıyor. Oturacağı zaman etrafındakilere ?Hurşit, tut bakalım? diye ceketini tuttururmuş. Bütün konuşmacıların önemle üzerinde durduğu, korku ve hayranlıkla karışık biçimde anlattığı Kabadayı Mehmet, yer altı ve suç dünyasıyla ilişkilerine karşın, içki, sigara ya da esrar kullanmayan, namus ve adalet gibi kavramlarla kurallar koyan, oldukça karizmatik biriydi. En yakın arkadaşı sayılan Sarı Veli?yi öldürerek hapse girmesine karşın mahalleli bunu, ?arabozucular, laf taşıyıcılar? yüzünden yaşanmış bir olay olarak niteliyor. Bir kez daha, kuralları koyan, istisnai saydığı hallerde kendisine onları çiğneme hakkı tanıyor ve bu da o kuralların sultasında yaşayanlarca sineye çekiliyor.
Şimdi biraz da konutlardan bahsedelim. Hacettepe evleri kerpiç ve ahşap karışımı bir malzemeden yapılıyordu. Birkaç evin çevrelediği geniş avlular vardı ve Hacettepeliler, mahalleli kadınların ve çocukların gündelik hayatlarının büyük bölümünün geçtiği bu yere ?hayat? diyorlardı. Hayatta özellikle yaz aylarında çocuklar oyun oynuyor, kadınlar nöbetleşe yaktıkları maltızda yemek pişiriyorlar, çay içip sohbet ediyorlar, gözleme yapıyorlar, kışlık nevalelerini hazırlıyorlardı. Kadınların varolma mekanları neredeyse sadece bu hayatlardı. Bunun dışında yanlarında bir erkek olmadan gidebildikleri bir yer yoktu. Ara sokakların darlığı sebebiyle evlerin cepheleri birbirine çok yakındı, bu da komşuluk ilişkilerini hem sıkılaştırıyor, hem de toplumsal denetimi ağırlaştırıyordu. Hacettepe?nin bu tipik evlerinin yanı sıra üç katlı, konağımsı ve kaliteli malzemeden, yani betondan yapılmış evler de vardı. Bunlar semtin zenginlerinin evleriydi. Bu evler yola daha yakın ve avluları arkaya, bakımlı bir bahçeye bakıyordu. Evin mahremiyetini korumak için, gündelik hayatın döndüğü, kadın ve çocukların sık indiği bahçe ve avlu bu evlerin arka tarafında yer alıyordu. Ama pencereleri yola bakıyordu. Yol, akan bir su gibiydi. Nasıl ki medeniyetler su kenarına kurulursa, susuz yerlerde de yol kenarına kuruluyordu. Böylece zamanın akışına dahil olunuyor, müdahale ediliyor, gözleniyor, izleniyor, can sıkıntısı önleniyordu. Ama tekrarlayalım, bu görece zenginlerin harcıydı. Futbol, kahve alışkanlığı, içki, esrar, sigara, kumar, bahçe kültürü, süs havuzları, kümes, tandır yemekleri, hamur işleri, ateşli-ateşsiz her tür silah, Esenpark Gazinosu?ndan sızan şarkılar-türküler Hacettepeli için Bourdieu?nun sembolik sermaye olarak adlandırdığı şeylerdi. Ev içleri birkaç aile birarada yaşadığından onların asgari ihtiyaçlarına yanıt verebilecek biçimde döşeniyordu: Yer yatakları, büyükler için sedirler, çocukları yıkamak için geniş bakır leğenler, su ısıtmak için boy boy ibrikler, yatak-döşek koymak için geniş oyuklar ve onları örten işlemeli patiska örtüler, duvarda aile büyüğünün resmi ve mahallelinin kavgacı ve gözünü budaktan sakınmaz özelliğini simgeleyen bir kama veya silah.
Mahalleli, bahar ve yaz aylarında Mamak, Kayaş ya da Gazi Orman Çiftliği gibi Ankara?da nadir bulunan yeşil alanlara giderek topluca eğleniyor, piknik yapıyordu. Ama hem Çiftlik hem de Çubuk?a gitmenin zaman ve para açısından oldukça yüklü bir maliyeti vardı. Ankara için büyük bir yenilik olan ve çok rağbet gören çiftlikteki Marmara ve Karadeniz Havuzları delikanlılar ve erkek çocuklar için bulunmaz bir eğlence yeriydi. Öte yandan yazları açıkhava sinemaları, kışlarıysa kapalı sinemalar önemli eğlence olanaklarındandı. Aileler için Türk filmleri, gençler içinse kovboy ve macera filmleri tercih edilen türler oluyordu. Kadınlar için kadınlar matineleri düzenleniyordu. Çocuklukla delikanlılık arasında gidip gelen erkeklerin en büyük eğlencesi ise geceleri, ceplerine doldurdukları bir avuç leblebi eşliğinde Hacettepe Parkı?nın kuytu köşelerinde ya da fidanlığın içinde daha ucuz olduğu ve su, bardak, buz vs. gibi fazla merasime gerek duymadığı için şarap içmek, uzaktan uzağa duyulan, Esenpark Gazinosu?nda çalan müzikleri dinleyerek demlenmekti. Şaraba alışıldıktan sonra sıra kimileri için esrara da geliyordu. Mahalle içinde esrar satılmasa da, mahalleli esrar satıcıları vardı. Esrar bulmak bu sebeple çok zor değildi. Rakı içmek ise racon işiydi. Biraz daha paralı olmayı, mezeyle, demlenerek, yavaş içmeyi gerektiriyordu. Bentderesi, İsmetpaşa ya da Samanpazarı-Hamamönü çevresindeki lokantalar ve içkili yerlerde çoğunlukla rakı tüketiliyordu. Mahallenin delikanlıları için buralarda içmek, oradan pavyonlara geçerek devam etmek ?büyümenin? ?ben buradayım? demenin-kişiliğin göstergesiydi.
Mahallede kadın-erkek ilişkileri oldukça sorunluydu. Dışarıdan herhangi birinin mahallenin kızlarına yaklaşması ? söz konusu kız bu konuda gönüllü olsa bile ? imkânsızdı. Mahalleden birisiyle flört eden bir genç kız ise ? ki bunu gerçekleştirmek çok zordu ? onunla evlenmek zorundaydı. Flörtün tabu olarak görülmesine rağmen, mahallenin delikanlıları bir kız için aralarında kavga edebilir, birbirlerini yaralayabilirlerdi. Aynı durum mahallede yaşayan bir kadını kendisine ?dost? edinen kabadayılar için de söz konusu olabilirdi. Ancak bu tür vakalarda rakibin akıbeti daha karanlık olurdu. Mahallenin içe dönük baskıcılığı ve ahlakçılığı, yaşanan yılların koşullarıyla eşlenerek ifadelendiriliyor: ?O zamanlar değil Hacettepe?de, hiçbir yerde kadın-erkek ilişkisi-flört, şimdiki gibi mümkün değildi?. Oysa, aynı insanlar Bulvar?da kız arkadaşlarıyla ?turlayan?ları, ?muhallebi çocuğu? olarak adlandırıyorlar.
Bu katı ahlâkçı anlayışın varlığına rağmen, mahallelinin dini ritüeller konusunda çok fazla titiz olmadığı söylenebilir. Mahalle meydanında bulunan mescide yaşlıların dışında ancak belirli zamanlarda ? bayram sabahları, teravih namazları ? rağbet ediliyordu. Ezan okuyan müezzin aynı zamanda mahallenin manavıydı. Ezan okurken dükkanına giren-çıkan olup olmadığını gözleyen manav çoğu zaman asıl işine odaklanamadığı için, kahvedekilerden küfür de yemekteydi. Dine karşı bu ilgisizlik, mahallenin oldukça genç olan nüfusuna bağlı olduğu gibi, Hacettepe dışında yaşanan sosyo-ekonomik gelişmelere, Cumhuriyet laisizminin ağırlıklı yerine bağlanabilir. Konuşmacıların bir kısmı mahalledeki mescidlerde ve kimi evlerde, şehir dışından gelen öksüz ve yetim çocuklara Kur?an kursu verildiğinden, bu konuda da Kemal Pilavoğlu adlı, sonraları hapis cezası alan ve İmralı?ya sürgün edilen birinin oldukça etkin olduğundan söz ediyorlar. Ancak aynı konuşmacıların neredeyse tamamı, küçük yaşta bu kurslara değil de mahalle dışındaki mescidlere gittiklerini anlatıyorlar. Bu tercih, mahallelinin Pilavoğlu tarikatının farkında olduğunu ve ona katılmaktan kaçındığını göstermekte. Din adamlarına ve tarikatlara olan mesafelilikleri onları sakallı, ticani, din tüccarı biçiminde tanımlarken sarih bir biçimde ortaya çıkıyor.
Hacettepe?nin en önemli özelliği, cemaatvari ilişkilerini kimi zaman yoğun bir dayanışmacılık içinde sürdürüyor görünmesiydi. Hemen hemen herkesin kişisel özelliklerine atıfta bulunan, mahallenin kolektif bilincinde yer edecek bir lakabı vardı: Parlatır Mustafa, Dişi Bakkal, Diksaç Nevzat, Japon Ali, Orley İhsan. Bu lakaplar, kişinin mahalle yaşantısı içerisindeki ilişkilerinin yoğunluğuna göre, bazen ismini unutturacak derecede süreklilik kazanır, kimi zaman da unutulur ya da bir yenisiyle yer değiştirirdi. O yüzden bugün Hacettepelilerle konuşurken, ?Hangi Osman, hangi Ali?? türü sorularla sıklıkla karşılaşılmakta, yaşayanlar çoğunlukla lakaplarıyla hatırlanmaktadır. Bu lakapların yanı sıra insanlar memleketlerinin ismiyle de çağrılmaktadırlar. Mahallenin bir veya birkaç evinde yan yana ya da yakın oturan ve aynı memleketten olanları, hemşerililiği tanımlayan ifadeler de kullanılıyordu: Kalecikliler, Sungurlulular, Amasyalılar gibi. Mahalle hayatının içine karıştıkça hemşeriliğe gönderme yapan lakaplar yerlerini karakter özelliklerine gönderme yapanlarla değiştiriyorlardı.
Hacettepe, alt sınıfların (işçi, küçük esnaf, küçük memur v.b.) yaşadığı, küçük-büyük herkesin şehrin çeşitli yerlerinde çalışmak zorunda olduğu bir yerdi. Bu nedenle biraz palazlananlar veya mahallenin keşmekeşinden tedirgin olanlar ?özellikle memur aileleri - mahalleden ayrılıp daha nezih semtlere göç ediyorlardı. Semtin Merkez?le, dış dünyayla bağlantısını yine bu memur aileleri ve üniversite ve lise öğrencisi gençler sağlıyordu. Bu dünyaya doğrudan maruz kalan bu kesim de semtten en önce kaçıp gidenler oluyordu. Biraz mürekkep yalamış olanlar, iyi aile çocukları, hassas bir karaktere sahip olanlar, geliri biraz artanlar Cebeci, Keçiören, Abidinpaşa gibi semtlere yerleşiyorlardı. Dolayısıyla semt bir cemaat bağıyla Merkez?in korktuğu kadar koşulsuz bağlı değildi. Mahalle gelir seviyesi düşerek mahalleye taşınmak zorunda kalanlar ile şehre yeni gelenlerin oluşturduğu nüfus ile de göç alıyordu. Mahallede kısa bir süre kalmış olsa da ilginç bir Hacettepeli profili daha vardı: mahalleyle ilgili istimlak kararı alındıktan ve asıl Hacettepeliler şehrin başka semt ve mahallelerine taşındıktan sonra, onların boşalttığı evlerde son ana kadar ?kaçak? oturan yeni bir göçmen nüfusu. Bunların bir bölümü halen hastane civarında sağlam kalan tek tük evlerde oturuyorlar.
Hacettepe Mahallesi?nin adının suç ve belayla birarada anılır olması mahallenin futbol takımı kurma girişimi sırasında engelleyici bir unsur olarak kendini göstermişti. Mahallenin onbeş-onaltı yaşındaki gençleri kendilerinden on yaş kadar büyük ve ?Apça? diye hitap edilen Fahri Kabadayı?ya giderek bir futbol takımı kurmak istediklerini, yardımcı olmasını istemişlerdi. Mahallelinin yardımı ve Fahri Apça?nın çabalarıyla bir takım kuruldu. Ancak, bundan kısa süre sonra Fahri Apça, polis tarafından evinden alınarak, Birinci Şube?de sabaha kadar sorguya çekildi. ?Bu cemiyeti neye istinaden, hangi sebeple? kurmak istediği ısrarla soruldu. Apça?nın ?bu cemiyeti, kötü muhitin (İstanbul?un Kasımpaşa?sı, Ankara?nın Hacettepe?si) kötü şöhretini silmek için? kurduğunu söylemesi de polise pek inandırıcı gelmedi. Yine de serbest bırakıldı. Kabadayı, bu olaydan sonra Hacettepeli gençlere bir yerlerde boşboğazlık, kavga yapmamalarını tembihledi. Dönem Ankara?sının en etkili ismi Vali Nevzat Tandoğan?dı. Kulübün kurulabilmesinin tek yolunun onunla konuşmak olduğu düşünüldüğünden rica minnet bir randevu alındı. Eli yüzü düzgün, mürekkep yalamış Hacettepeliler Valilik makamına çıktılar. Fahri Kabadayı o sıkıntılı anı şöyle anlatır:
?Hiç kimseyi içeri koymuyorlar, disiplinli bir vaziyet var, biz de 26-27 yaşlarındayız, genciz; komiser beye ?Vali Bey?le görüşeceğiz? dedik. Sertçe ?Oturun şuraya!? dedi. Geçip salona oturduk. Yanımdaki Suat Bey daha da küçük, 16-17 yaşında. O sırada komiser geldi. Buyurun dedi. İçeri girdik, Suat paravanın arkasında, ben ayakta duruyorum. Nevzat Bey de evrak imza ediyor. Kafasını kaldırdı, ?Buyurun oturun? dedi, oturduk. Makamına yazılan yazıyı ve ekli olan tüzüğü verdik, okudu, ilk sözü ? hiç unutmam ? şu oldu: ?Ben, dedi, Hacettepe semtini yakacağım.? Haklıydı da davasında. Çünkü o zamanlar, bir aile tepeye çıkamıyordu. Her gün kavga, dövüş, içki alemleri falan olduğundan, şikayet çok fazla oluyordu. Karakollar mütemadiyen hakkımızda rapor yazıyordu, onun için, haklı idi. Ben, Sayın Vali Bey, biz bu cemiyeti kuracağız, bizim cemiyetimizin gayesi, bu kötü insanları yola getirmek olacak, eğer siz de bize yardımcı olursanız, tahmin ederim bu işler düzelecek ve eseriniz, kıymetli eseriniz tarihi bir şekilde anılacak? dedim. Reis muavinini çağırttı. ?Tahsin Bey dedi, buyurun bir evrak var, bakın bakalım? dedi. Birbirlerine de göz kırptılar. O sırada Nevzat Tandoğan dedi ki ?Ben size yardımcı olurum. Eğer sizin niyetiniz iyi ise, ben de yardımcı olurum? dedi.?
Tandoğan?ınkine benzer bir tavır sonradan, dönemin Başbakanı Menderes tarafından da sergilenecekti. Menderes makam arabasıyla sık sık semtin yakınına geliyor ve etrafındakilere ?N?olacak bu çöplük?? diye söyleniyordu.
Kulübün renkleri Hacettepe parkının menekşelerinin rengi olan mor ve beyazdı. (ASETAT) Tamamı Hacettepeli gençlerden kurulu takım üçüncü kümede-mahalli ligde oynadığı maçlarda sürekli galip geliyordu. Üç yılda üç şampiyonluk kazandı. Üç küme atlayarak Ankara 1. Ligine yükseldi. 1953-54?te ilk kez Ankara şampiyonu oldu. Profesyonel lig kurulana kadar 1955-56 ve 1957-58?de bu şampiyonlukları yineledi. Bu başarıda, sonraki yıllarda Ankara?nın ünlü kabadayıları olacak olan Karagöz Kemal, Orle İhsan, Kabadayı Mehmet?in takımda yer almasının ne derece etkisi olduğunu bilebilmek mümkün değil. Ancak Hatay milletvekili Mustafa Deliveli?nin başkanlığında birinci lige kadar çıkan ve sürekli olarak orta-alt sıralarda mücadele eden Hacettepe?nin seyircileri nezdinde bu kabadayıların büyük etkisi vardı. Kabadayılar o kadar etkiliydi ki, Bursa?da yapılan 1961-62 Sezonu birinci lige yükselme maçlarında takımın yorulduğunu ve eleneceğini farkeden Orle İhsan kasten büyük bir kavga çıkartarak maça ara verilmesini sağlamıştı. Böylelikle takım dinlenme fırsatı bulmuş ve şampiyon olarak birinci lige çıkma başarısını gösterebilmişti. İç sahada oynanan maçlarda saat kulesinin altında maraton tarafında toplanan Hacettepe seyircisi, deplasman takımlarının tezahüratlarından hazzetmiyordu. Eğer yakında ise kendi deyişleriyle ?kibarca uyarılıyor?, karşı tarafta ise Kabadayılar tribün önüne gidip, hiç ses etmeden yürüyorlardı. Ankaralı olup onları tanımayacak yok gibiydi. Hele Ankaralı olup da İstanbul takımlarına tezahürat yapmak ve daha önemlisi şehir ve Hacettepe hakkında ahlaka mugayyir konuşmak baştan suçtu. Bu belirli bir risk içeriyor, Hacettepelilerle karşılaşacak olanlar tarafından ?kibarca uyarılma? tehlikesi taşıyordu. Elbette her şeyin bir ölçüsü vardı, özellikle sahada oynanan futbol gereği yaşananlar kimi zaman aynı kabadayıların koruması altında saha dışına aksettirilmiyordu. Hacettepe?nin açık farkla mağlup oynadığı bir maçın sonlarına doğru rakip takım, bir de penaltı kazanmıştı. Ancak, penaltıyı kullanan oyuncu Hacettepe?yle alay ederek orta sahaya kadar gerilmiş, sonra yürüyerek topun yanına gelmiş, kaleye doğru vurmak yerine bilerek taca atmıştı. Mağlubiyetin üzerine tüy diken, şimdilerin deyimiyle ?centilmenlik dışı? hareket Hacettepe taraftarlarını çileden çıkartmıştı. Maç bitiminde mahalleli futbolcuyu stad dışında beklemeye başlamıştı. Hacettepeli ünlü kabadayı Karagöz Kemal, soyunma odasına giderek yaptıklarını tasvip etmese de bu ?terbiyesiz? futbolcuyu korumasına alarak dışarıya kendisi çıkartmıştı.
Hacettepe istimlaklerinin yoğun olarak yaşandığı yıllarda futbol takımının önce ikinci lige ve ardından mahalli kümeye kadar düşmesi, bu travmatik etkiyi arttırmıştı. Farklı yerlerde yaşayan Hacettepeliler hafta sonları maç sırasında biraraya gelebilirken, takımın ilgisizlikle giderek düşen başarı grafiği buna da ket vurmuş gözükmekteydi. Takımın taraftarı olabilecek genç nüfus Hacettepe Üniversiteli öğrencilerden oluştuğunda, bir mahallenin bütünüyle silindiği belgelenmiştir onlara göre. Takım, Seksenli yılların ikinci yarısında Keçiören Belediye Başkanı Melih Gökçek tarafından Hacettepe adını ve ruhunu sürdürmek niyetiyle alınsa da, adı çok geçmeden Keçiörengücü olarak değiştirilecek, mahallenin adını taşıyan o ünlü takım tamamen yok olacaktı.
III
Yaşadığımız dönemde iktidar savaşı mekân üzerinden yapılıyor. İslamî yaşam adacıkları, Alevi mahalleleri, siteler v.s. gibi. Hacettepeli ise istimlak, yani mekandan izlerinin silinmesi sürecine karşı koymuyor. Gereği gibi mücadele etmiyor, mekanını savunmuyor. Örneğin, istimlak karşılığında bankaya yatırılan paraları mahallelinin çoğu gidip alıyor ve istimlaki onaylamış oluyor. Hukuki mücadele için biraraya gelmeyi reddediyorlar. Hükümetten aldıkları cüzi bedelle hemen gidip başlarını sokacak küçük birer dair alıyor ve Hacettepe?deki birkaç katlı, bahçeli, büyük evlerinin karşılığı olarak bu kutu gibi apartman dairelerine kanaat ediyorlar. Özellikle istimlakin hızının arttığı günlerde semt hakkında yayılan kötü söylentiler ve işlenen birkaç cinayet semtle olan son bağlarını da koparmalarına neden oluyor. En büyük tesellileri ise Hacettepe Hastanesi projesinin fikir babalarından İhsan Doğramacı?nın futbol kulübüne sahip çıkacağı ve onu geleceğin Arsenal?i yapacağı yolundaki vaadleri. Oysa kısa zaman sonra bu sözlerin tutulmadığı görülüyor. Ancak iş işten geçmiş oluyor. Böylece de Hacettepeli mekan üzerinden yapılan iktidar savaşını kaybetmiş ve hiç mücadele etmeden maçı karşı takıma vermiş oluyor.
Bugün bir üniversitenin adı olarak yaşamakla birlikte, kavgaları, kabadayıları ve futbol takımıyla ünlü ?asıl? Hacettepe toplumsal hafızada yer almamaktadır, Ankara?ya ilişkin tarih araştırmalarında sözü geçmemektedir, genç kuşak için ise bir hastanenin ve üniversitenin adından ibarettir.
alex 10
