Osmanlı sarayında hanımların bizlere yansıtıldığı gibi sadece entrika, hırs, kişisel çıkarlar, iktidar mücadeleleri ile hemdem olmadıkları, ülke toprakları ve hatta kutsal şehirlere kadar uzanan hayır ve hasenatta yarıştıkları şüphesiz bir gerçektir. Özellikle kadınların bu konuda en az erkekler kadar istekli olmaları da ayrı bir önem taşımaktadır. Vakıf müessesesinin dini ve ictimai boyutunu idrak etmiş ve hayatlarına bunu mal etmiş hanım sultanlar ve hatta ekonomik olarak sıkıntı çekmeyen hayırsever Osmanlı kadınlarının ince ruhlarının bir göstergesi olarak meydana getirdikleri mimari eserleri gözler önünü seriyoruz..
Nilüfer Hatun
(Orhan Gazi'nin eşi, Muradı-Hüdevandigar'ın annesi)
Bursa ve İznik yöresinde yaptırdığı camilerle ve hayır işleriyle çok sevilmiştir. Nilüfer Hatun, Nilüfer Çayı üzerinde bir köprü, Bursa'da kaplıca kapısında büyük tekke ve Darül Darp mahallesinde büyük bir mescit yaptırmıştır. Bursa'da bir ilçeye ismi verilmiştir.
Kabri Söğüt'teki Orhan Gazi türbesindedir.
Gülbahar Hatun
(Fatih Sultan Mehmed'in eşi, Sultan II.Bayezıd'ın manevi annesi)
Gülbahar Hatun Edirne?de kendi adına cami, külliye ve çeşmeler yaptırmıştır.
Kabri Fatih Camii'nde Gülbahar Hatun Türbesi'ndedir.
Ayşe Hafsa (Hâfize) Valide Sultan
(Yavuz Sultan Selim'in eşi, Kanuni Sultan Süleyman'ın annesi)
Manisa'da 1522 yılında tamamlanan bimaristanı ile ünlü külliyesinin yanı sıra, gelirlerini bu külliyeye vakfettiği Urla'da bir mescid yaptırmıştır.
Kabri İstanbul'daki Yavuz Sultan Selim Camii'ndeki türbededir.
Hürrem Haseki Sultan
(Kanuni Sultan Süleyman'ın eşi, Sultan II. Selim ve Mihrimah Sultan'ın annesi)
İstanbul'da kendi adıyla adılan Haseki semtinde , Mimar Sinan'a Haseki Külliyesini yaptırmıştır. 1538-1550 yılları arasında inşaatı tamamlanan külliye cami, medrese, sübyan mektebi, imaret, darüşşifa ve çeşme yapılarından oluşmaktadır.. Günümüzde T.C. Sağlık Bakanlığı Haseki Eğitim ve Araştırma Hastanesi olarak tanınan bu hastane Türkiye'de kesintisiz hizmet vermekte olan en eski hastane olma özelliğini taşır.
Vakfiyesinde şöyle buyurulmaktadır;
?Doktorların her biri temiz kalpli, iyi ahlâklı, güzel huylu, endişeden uzak, iyi iş yapar, ince kalpli, uysal, akraba ve yabancılar hakkında hayır diler, nasihati tatlı dilli, hoş sözlü, güler yüzlü, makbul huylu olmalıdır. Hastalardan her birine candan dost gibi lütuf ve merhamet ile nazar eder. Onları asık suratla karşılamaz, hastalara az da olsa nefret uyandıracak söz söylemez. Zira, sözde bulunan sert bir kelime bazen hastaya en büyük dertten daha ağır gelir. Belki hastalara en latif ibarelerle söz söyler. Onlara en güzel şekilde hitap eder. Soru ve cevapta en şefkatli yolu tutar. Hastanın tatlı söze ihtiyacı daha çoktur.?
Hürrem Sultan ayrıca Ayasofya Camii civarında yardıma muhtaç ve fakirlerin karnını doyurmak için bir mutfak yaptırtmıştır.
Mekke ve Medine-i münevverede birer imaret yaptırmıştır. Edirne'ye su getirtmiş ve bunların muhtelif çeşmelerden akıtıtmasını sağlamıştır. Cisri Mustafa Paşada kervansaray, cami ve imaret yaptırmıştır.
(Haseki Sultan Osmanlı padişahıyla nikâhla evlenmiş ilk kadın olma ayrıcalığını taşır.)
Kabri Süleymaniye Camii haziresindeki Hürrem Sultan Türbesi'ndedir.
Mihr-î-Mâh Sultân
(Kanuni Sultan Süleyman'ın kızı)
Hanım Sultan Mimar Sinan'a İstanbul'un Üsküdar semtinde cami Üsküdar İskele Camii, medrese, ilkokul ve hastaneden oluşan büyük bir külliye yaptırmıştır. Ayrıca da gene Mimar Sinan'a İstanbul'un Edirnekapı semtinde camii, çeşme, türbe, hamam, tabhane, imarethane ve medreseden oluşan Mihrimah Sultan Camii ve külliyesini yaptırmıştır.
Kabri Kanuni Sultan Süleyman'ın Süleymaniye Camii'ndeki türbesindedir.
Afife Nûr-Banû Vâlide Sultân
(Sultan II. Selim'in eşi, Sultan III. Murad'ın annesi)
İstanbul'un Üsküdar semtinde külliye, cami, medrese, tekke, sıbyan mektebi, kervansaray, çifte hamam, darülkurra ve darüşşifa'dan oluşan Nûr-Banû Sultân Vâlide-î Atik Camii ve Külliyesi'ni Mimar Sinan'a yaptırmıştır. . Nurbanu Sultan İstanbul?da su yollarını yaptırmış ve bu tesislerle İstanbul?da su birkaç semte de çeşmelerden verilmiştir.
Kabri Ayasofya Camii'nde bulunan II. Selim Türbesi'ndedir.
Safiye Valide Sultan
(Sultan III.Murad'ın eşi, Sultan III.Mehmed'in annesi)
İstanbul Eminönü'ndeki Yeni Camii'nin temelleri Safiye Sultan'ın sağlığında atılmıştır ancak camiinin tamamlanması Turhan Valide Sultan'a nasib olmuştur. Safiye Sultan Mısır'daki emlakını Mekke, Medine ve Kudüs'te Kur'an okuyacak hafızlar ile Mekke'deki sebil, mescid ve kuyulara bakacak hizmetlilere vakfetmiştir.
Kabri İstanbul Ayasofya Camii'nde III. Murat Türbesi'ndedir..
Mâh-Peyker Kösem Valide Sultan
(Sultan I. Ahmet'in eşi, Sultan IV. Murad ve Sultan I. İbrahim'in anneleri)
Üsküdar Çinili Camii ve yanına da mektep, çeşme, dâru?l-hadîs, çifte hamam ve sebil yaptırmıştır. Anadolu Kavağı?nda camii inşâ ettirmiştir. Ayrıca yetim ve fakir kızları evlendirmek için kurmuş olduğu vakıf da meşhurdur. Çarşamba?daki Vâlide medresesi mescidinin de bânîsidir. Çakmakçılar yokuşunda büyük Vâlide Han?ı ile içindeki mescid de onun esiridir. Çanakkale hisarlarının yapım çalışmalarını başlatmıştır.
Ayrıca her yıl Kabe yollarında bulunan fakirlere Surre Alayı ile gönderilmek üzere para vakıfları tahsis etmiştir.
Kabri Sultan Ahmet Camii'ndeki I. Ahmet Türbesi'ndedir.
Turhan Hatice Valide Sultan
(Sultan I. İbrahim'in eşi, Sultan IV. Mehmed'in annesi)
Valide Safiye Sultan'ın emriyle yapımına başlanan fakat yarım kalan İstanbul Yeni Camii'ni kendi parasıyla tamamlattırmıştır. Çanakkale'de Kösem Sultanın başlattığı ancak yarım kalan Kale-i Sultaniyye ve Seddül Bahr adlarıyla anılan ve içerisinde camii, mektep, kale muhafızları için tesis edilen evler, sığınaklar bulunan iki kaleyi vakfetmiştir. Yeni Camii vakfiyesinde dikkati çeken bir husus da, kandil ve Ramazan gecelerinde bazı çeşmelerden bal şerbeti akıtılması ve namazdan çıkan cemaate ikrâm edilmesidir. Balın kalitesi dahî vakfiyeye tescîl edilmiştir. Vakfiyede ne kadar pahalı olursa olsun dâima bu balın kullanılması, başka balın kullanılmaması şart koşulmuştur. Bunun yanında Hatice Turhan Sultan'ın vakfettiği mektep, medrese, imâret, kütüphâne ve çeşme hayratları da vardır. Vakıflarının devamını sağlamak için çok zengin gelir kaynakları bırakmış ve bu vakıfların idâresi için maaşlı 116 memur vazifelendirmiştir.
Kabri Yeni Camii'nin avlusundaki Turhan Sultan Türbesi'ndedir.
Mâh-Pâre Ümmetullah (Emetullah) Râbi'a Gül-Nûş Valide Sultan
(Sultan IV. Mehmed'in eşi, Sultan II. Mustafa ve Sultan III. Ahmed'in annesi)
Üsküdar'daki Yeni Valide Camii'ni yaptırmıştır. Külliyede camii, hünkâr mahli, çeşme, sebil, türbe, muvakkithane, mektep, imaret, şadırvan, havuz, su deposu, çarşı, bedesten ve meşruta evlerinden oluşmaktadır. ?Sultan Suyu? adıyla anılan su yollarını yaptırmış ve bununla Yeni Cami?ye ve Ahmediye Camii?ne su getirilmiştir. Hac yolunda çeşmeler, sebiller yaptırmıştır.
Kabri Üsküdar'daki Yeni Valide Camii'nin yanındaki üstü açık türbesindedir.
Saliha Sebkati Valide Sultan
(Sultan II.Mustafa'nın eşi, Sultan I.Mahmud'un annesi)
Tophane civarında Kâdirî dergâhının avlu kapısı bitişiğinde kesme taştan bir çeşmesi vardır. Galata Azapkapı?sında kıymetli bir sebil ile sağda ve solda birer çeşmesi bulunmaktadır.
Kabri İstanbul Eminönü'nde Yeni Camii Turhan Hatice Valide Sultan Türbesi'ndedir.
Mihr-î-Şah Valide Sultan
(Sultan III. Mustafa Han'ın eşi, III. Selim'in annesi)
İstanbul'un Eyüp semtindeki Mihr-î-Şah Valide Sultan Okulu ve Külliyesi 'ni, Bahçeköy'deki Arabacı Mandırası Deresi üzerindeki Valide Bendi 'ni, Yeniköy'deki Mihr-î-Şah Valide Sultan Çeşmesi 'ni yaptırmıştır. Eyüp'te imaret ve sebil, çok sayıda çeşme ve hayır eseri yaptırmıştır. Eyüp semtinde inşa ettirdiği imaret ise bugün de yapılış amacına uygun olarak günlük 500 fakir aileye sıcak yemek dağıtılmaktadır.
Kabri Eyüp'teki kendi yaptırdığı türbesindedir.
Nakş-î-Dil Haseki Valide Sultan
(Sultan I. Abdülhamid'in eşi, Sultan II. Mahmud'un annesi) Fatih Camisi?nin mihraba yönelik avlusunda yer alan Nakşidil Valide Sultan Türbesi'ni sağlığında yaptırmıştır. Nakşidil Valide Sultan Sultanahmed?de Nakşi Kadın Çeşmesi'ni, Üsküdar?da Alemdağı civarında Sarıkadı köyünde Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi'ni, Fatih?te Nakşidil Valide Sebili, türbe, sıbyan mektebi, imaret ve imaret çeşmesini yaptırdı.
Kabri Fatih Camii bahçesindeki türbesindedir.
Bezm-î-Âlem Valide Sultan
(Sultan II. Mahmud'un eşi, Sultan Abdülmecid'in annesi)
Valide Sultan, hayırseverlik için yaptığı çalışmalardan dolayı sevilen ve saygı duyulan bir Valide sultan olarak tarihe geçmiştir. Yıldız Sarayı'ndaki Dilkuşa Kasrı, Maçka, Topkapı ve Yıldız'da üç değişik Bezmiâlem Valide Sultan Çeşmesi, günümüzde Cağaloğlu Anadolu Lisesi'nin binası olarak kullanılan Mekteb-i Maarif ve Valide Mektebi, Haliç üzerinde yapılan ilk ahşap Galata Köprüsü ve sağlığında yapımına başlanılan fakat vefatından sonra oğlu Sultan Abdülmecid tarafından bitirtilen Bezmialem Valide Sultan Camii (Dolmabahçe Camii) Valide Sultan tarafından yaptırılmışlardır. Mekke-i Mükerremede bir dergâh yaptırmıştır.
Bezm-î-Âlem Valide Sultan Vakıf Gureba Hastanesi en önemli eserlerindendir. 100 yataklı olan hastahanenin vakfiyesinde;
?Şayet bir hastanın iyileşmesi için limon gerekse ve limonun değeri bir altın lira olsa dahi alına? ifadesi vardır.
Vâlide Sultan?ın Şam?a kurduğu bir vakıf da çok mühimdir. Vakıf şartı olarak ise şöyle buyurmuştur;
''-Şam?ın tatlı suyunu hacılara ulaştırmak,
-Hizmetkârların kırdığı veya ziyan verdiği eşyaları, onların haysiyet ve şahsiyetleri rencide olmasın diye tazmin etmektir.''
Kabri Divanyolu'ndaki Sultan II. Mahmud Türbesi'ndedir.
Pertav-Nihâl (Pertevniyal) Valide Sultan
(Sultan II. Mahmud'un eşi, Sultan Abdülaziz'in annesi)
Valide Sultan hayır hasenata çok önem vermiştir. Pertevniyal Valide Sultan'ın en önemli eserlerinden birisi kurmuş olduğu Pertevniyal Vakfı'dır. Vakıf halâ başarılı bir şekilde Pertevniyal Eğitim Vakfı olarak çalışmalarına devam etmektedir. ?Yâ Vedûd Mescidi?ni inşâ ettirmiş, ayrıca kütüphâne (Petvevniyal Kütüphanesi), çeşme ve mektep yaptırarak onları vakfetmiştir. Pertevniyal Lisesi ( Mahmudiye Merkez Rüştüye Mektebi) 'ni, Sarıyer?de ve Bandırma?da birer ilkokul yaptırmıştır. Ayrıca Yusufpaşa'da bulunan Aksaray Mahmudiye İlk Öğretim Okulunu'nu eşi II. Mahmut'un anısına yaptırmıştır. Pertevniyal Valide Sultan Camii'ni yaptırmıştır. Valide Sultan'ın Hicaz'da da bir vakıf kurduğu bilinmektedir.
Kabri Pertevniyal Valide Sultan Camii'ndeki Pertevniyal Sultan Türbesi'ndedir.
Adile Sultan
(Sultan Abdülaziz?in kızkardeşidir)
Adile Sultan?ın kızı Hayriye Sultan tüberküloz hastalığına yakalanmış olduğundan Validebağ Sanataryumu?nu yaptırmıştır. Divan ve tekke edebiyatını iyi bilen ve Osmanlı hanedanı içinde Divan?ı olan tek kadın şair Adile Sultan?dır. Ayrıca Adile Sultan adıyla bilinen kız mektebini yaptırmıştır.
Rahîme Piristû Valide Sultan
(Sultan Abdülmecid'in eşi, Sultan II.Abdülhamid'in manevi annesi)
Valide Sultan Topçubaşı Bali Süleyman Ağa'nın hatırasına İstanbul'un Silivrikapı semtinde bulunan Bala Tekkesi Çeşmesini yaptırmıştır. Sapanca Uzunkum'da da bir cami yaptırmıştır.
Kabri Eyüp'te Mihrişah Valide Sultan Türbesi'ndedir.
***Piristû Kadın Efendi Osmanlı tarihindeki son Valide Sultandır.
Osmanlı sarayında hanımların bizlere yansıtıldığı gibi sadece entrika, hırs, kişisel çıkarlar, iktidar mücadeleleri ile hemdem olmadıkları, ülke toprakları ve hatta kutsal şehirlere kadar uzanan hayır ve hasenatta yarıştıkları şüphesiz bir gerçektir. Özellikle kadınların bu konuda en az erkekler kadar istekli olmaları da ayrı bir önem taşımaktadır. Vakıf müessesesinin dini ve ictimai boyutunu idrak etmiş ve hayatlarına bunu mal etmiş hanım sultanlar ve hatta ekonomik olarak sıkıntı çekmeyen hayırsever Osmanlı kadınlarının ince ruhlarının bir göstergesi olarak meydana getirdikleri mimari eserleri gözler önünü seriyoruz..
Nilüfer Hatun
(Orhan Gazi'nin eşi, Muradı-Hüdevandigar'ın annesi)
Bursa ve İznik yöresinde yaptırdığı camilerle ve hayır işleriyle çok sevilmiştir. Nilüfer Hatun, Nilüfer Çayı üzerinde bir köprü, Bursa'da kaplıca kapısında büyük tekke ve Darül Darp mahallesinde büyük bir mescit yaptırmıştır. Bursa'da bir ilçeye ismi verilmiştir.
Kabri Söğüt'teki Orhan Gazi türbesindedir.
Gülbahar Hatun
(Fatih Sultan Mehmed'in eşi, Sultan II.Bayezıd'ın manevi annesi)
Gülbahar Hatun Edirne?de kendi adına cami, külliye ve çeşmeler yaptırmıştır.
Kabri Fatih Camii'nde Gülbahar Hatun Türbesi'ndedir.
Ayşe Hafsa (Hâfize) Valide Sultan
(Yavuz Sultan Selim'in eşi, Kanuni Sultan Süleyman'ın annesi)
Manisa'da 1522 yılında tamamlanan bimaristanı ile ünlü külliyesinin yanı sıra, gelirlerini bu külliyeye vakfettiği Urla'da bir mescid yaptırmıştır.
Kabri İstanbul'daki Yavuz Sultan Selim Camii'ndeki türbededir.
Hürrem Haseki Sultan
(Kanuni Sultan Süleyman'ın eşi, Sultan II. Selim ve Mihrimah Sultan'ın annesi)
İstanbul'da kendi adıyla adılan Haseki semtinde , Mimar Sinan'a Haseki Külliyesini yaptırmıştır. 1538-1550 yılları arasında inşaatı tamamlanan külliye cami, medrese, sübyan mektebi, imaret, darüşşifa ve çeşme yapılarından oluşmaktadır.. Günümüzde T.C. Sağlık Bakanlığı Haseki Eğitim ve Araştırma Hastanesi olarak tanınan bu hastane Türkiye'de kesintisiz hizmet vermekte olan en eski hastane olma özelliğini taşır.
Vakfiyesinde şöyle buyurulmaktadır;
?Doktorların her biri temiz kalpli, iyi ahlâklı, güzel huylu, endişeden uzak, iyi iş yapar, ince kalpli, uysal, akraba ve yabancılar hakkında hayır diler, nasihati tatlı dilli, hoş sözlü, güler yüzlü, makbul huylu olmalıdır. Hastalardan her birine candan dost gibi lütuf ve merhamet ile nazar eder. Onları asık suratla karşılamaz, hastalara az da olsa nefret uyandıracak söz söylemez. Zira, sözde bulunan sert bir kelime bazen hastaya en büyük dertten daha ağır gelir. Belki hastalara en latif ibarelerle söz söyler. Onlara en güzel şekilde hitap eder. Soru ve cevapta en şefkatli yolu tutar. Hastanın tatlı söze ihtiyacı daha çoktur.?
Hürrem Sultan ayrıca Ayasofya Camii civarında yardıma muhtaç ve fakirlerin karnını doyurmak için bir mutfak yaptırtmıştır.
Mekke ve Medine-i münevverede birer imaret yaptırmıştır. Edirne'ye su getirtmiş ve bunların muhtelif çeşmelerden akıtıtmasını sağlamıştır. Cisri Mustafa Paşada kervansaray, cami ve imaret yaptırmıştır.
(Haseki Sultan Osmanlı padişahıyla nikâhla evlenmiş ilk kadın olma ayrıcalığını taşır.)
Kabri Süleymaniye Camii haziresindeki Hürrem Sultan Türbesi'ndedir.
Mihr-î-Mâh Sultân
(Kanuni Sultan Süleyman'ın kızı)
Hanım Sultan Mimar Sinan'a İstanbul'un Üsküdar semtinde cami Üsküdar İskele Camii, medrese, ilkokul ve hastaneden oluşan büyük bir külliye yaptırmıştır. Ayrıca da gene Mimar Sinan'a İstanbul'un Edirnekapı semtinde camii, çeşme, türbe, hamam, tabhane, imarethane ve medreseden oluşan Mihrimah Sultan Camii ve külliyesini yaptırmıştır.
Kabri Kanuni Sultan Süleyman'ın Süleymaniye Camii'ndeki türbesindedir.
Afife Nûr-Banû Vâlide Sultân
(Sultan II. Selim'in eşi, Sultan III. Murad'ın annesi)
İstanbul'un Üsküdar semtinde külliye, cami, medrese, tekke, sıbyan mektebi, kervansaray, çifte hamam, darülkurra ve darüşşifa'dan oluşan Nûr-Banû Sultân Vâlide-î Atik Camii ve Külliyesi'ni Mimar Sinan'a yaptırmıştır. . Nurbanu Sultan İstanbul?da su yollarını yaptırmış ve bu tesislerle İstanbul?da su birkaç semte de çeşmelerden verilmiştir.
Kabri Ayasofya Camii'nde bulunan II. Selim Türbesi'ndedir.
Safiye Valide Sultan
(Sultan III.Murad'ın eşi, Sultan III.Mehmed'in annesi)
İstanbul Eminönü'ndeki Yeni Camii'nin temelleri Safiye Sultan'ın sağlığında atılmıştır ancak camiinin tamamlanması Turhan Valide Sultan'a nasib olmuştur. Safiye Sultan Mısır'daki emlakını Mekke, Medine ve Kudüs'te Kur'an okuyacak hafızlar ile Mekke'deki sebil, mescid ve kuyulara bakacak hizmetlilere vakfetmiştir.
Kabri İstanbul Ayasofya Camii'nde III. Murat Türbesi'ndedir..
Mâh-Peyker Kösem Valide Sultan
(Sultan I. Ahmet'in eşi, Sultan IV. Murad ve Sultan I. İbrahim'in anneleri)
Üsküdar Çinili Camii ve yanına da mektep, çeşme, dâru?l-hadîs, çifte hamam ve sebil yaptırmıştır. Anadolu Kavağı?nda camii inşâ ettirmiştir. Ayrıca yetim ve fakir kızları evlendirmek için kurmuş olduğu vakıf da meşhurdur. Çarşamba?daki Vâlide medresesi mescidinin de bânîsidir. Çakmakçılar yokuşunda büyük Vâlide Han?ı ile içindeki mescid de onun esiridir. Çanakkale hisarlarının yapım çalışmalarını başlatmıştır.
Ayrıca her yıl Kabe yollarında bulunan fakirlere Surre Alayı ile gönderilmek üzere para vakıfları tahsis etmiştir.
Kabri Sultan Ahmet Camii'ndeki I. Ahmet Türbesi'ndedir.
Turhan Hatice Valide Sultan
(Sultan I. İbrahim'in eşi, Sultan IV. Mehmed'in annesi)
Valide Safiye Sultan'ın emriyle yapımına başlanan fakat yarım kalan İstanbul Yeni Camii'ni kendi parasıyla tamamlattırmıştır. Çanakkale'de Kösem Sultanın başlattığı ancak yarım kalan Kale-i Sultaniyye ve Seddül Bahr adlarıyla anılan ve içerisinde camii, mektep, kale muhafızları için tesis edilen evler, sığınaklar bulunan iki kaleyi vakfetmiştir. Yeni Camii vakfiyesinde dikkati çeken bir husus da, kandil ve Ramazan gecelerinde bazı çeşmelerden bal şerbeti akıtılması ve namazdan çıkan cemaate ikrâm edilmesidir. Balın kalitesi dahî vakfiyeye tescîl edilmiştir. Vakfiyede ne kadar pahalı olursa olsun dâima bu balın kullanılması, başka balın kullanılmaması şart koşulmuştur. Bunun yanında Hatice Turhan Sultan'ın vakfettiği mektep, medrese, imâret, kütüphâne ve çeşme hayratları da vardır. Vakıflarının devamını sağlamak için çok zengin gelir kaynakları bırakmış ve bu vakıfların idâresi için maaşlı 116 memur vazifelendirmiştir.
Kabri Yeni Camii'nin avlusundaki Turhan Sultan Türbesi'ndedir.
Mâh-Pâre Ümmetullah (Emetullah) Râbi'a Gül-Nûş Valide Sultan
(Sultan IV. Mehmed'in eşi, Sultan II. Mustafa ve Sultan III. Ahmed'in annesi)
Üsküdar'daki Yeni Valide Camii'ni yaptırmıştır. Külliyede camii, hünkâr mahli, çeşme, sebil, türbe, muvakkithane, mektep, imaret, şadırvan, havuz, su deposu, çarşı, bedesten ve meşruta evlerinden oluşmaktadır. ?Sultan Suyu? adıyla anılan su yollarını yaptırmış ve bununla Yeni Cami?ye ve Ahmediye Camii?ne su getirilmiştir. Hac yolunda çeşmeler, sebiller yaptırmıştır.
Kabri Üsküdar'daki Yeni Valide Camii'nin yanındaki üstü açık türbesindedir.
Saliha Sebkati Valide Sultan
(Sultan II.Mustafa'nın eşi, Sultan I.Mahmud'un annesi)
Tophane civarında Kâdirî dergâhının avlu kapısı bitişiğinde kesme taştan bir çeşmesi vardır. Galata Azapkapı?sında kıymetli bir sebil ile sağda ve solda birer çeşmesi bulunmaktadır.
Kabri İstanbul Eminönü'nde Yeni Camii Turhan Hatice Valide Sultan Türbesi'ndedir.
Mihr-î-Şah Valide Sultan
(Sultan III. Mustafa Han'ın eşi, III. Selim'in annesi)
İstanbul'un Eyüp semtindeki Mihr-î-Şah Valide Sultan Okulu ve Külliyesi 'ni, Bahçeköy'deki Arabacı Mandırası Deresi üzerindeki Valide Bendi 'ni, Yeniköy'deki Mihr-î-Şah Valide Sultan Çeşmesi 'ni yaptırmıştır. Eyüp'te imaret ve sebil, çok sayıda çeşme ve hayır eseri yaptırmıştır. Eyüp semtinde inşa ettirdiği imaret ise bugün de yapılış amacına uygun olarak günlük 500 fakir aileye sıcak yemek dağıtılmaktadır.
Kabri Eyüp'teki kendi yaptırdığı türbesindedir.
Nakş-î-Dil Haseki Valide Sultan
(Sultan I. Abdülhamid'in eşi, Sultan II. Mahmud'un annesi) Fatih Camisi?nin mihraba yönelik avlusunda yer alan Nakşidil Valide Sultan Türbesi'ni sağlığında yaptırmıştır. Nakşidil Valide Sultan Sultanahmed?de Nakşi Kadın Çeşmesi'ni, Üsküdar?da Alemdağı civarında Sarıkadı köyünde Nakşidil Valide Sultan Çeşmesi'ni, Fatih?te Nakşidil Valide Sebili, türbe, sıbyan mektebi, imaret ve imaret çeşmesini yaptırdı.
Kabri Fatih Camii bahçesindeki türbesindedir.
Bezm-î-Âlem Valide Sultan
(Sultan II. Mahmud'un eşi, Sultan Abdülmecid'in annesi)
Valide Sultan, hayırseverlik için yaptığı çalışmalardan dolayı sevilen ve saygı duyulan bir Valide sultan olarak tarihe geçmiştir. Yıldız Sarayı'ndaki Dilkuşa Kasrı, Maçka, Topkapı ve Yıldız'da üç değişik Bezmiâlem Valide Sultan Çeşmesi, günümüzde Cağaloğlu Anadolu Lisesi'nin binası olarak kullanılan Mekteb-i Maarif ve Valide Mektebi, Haliç üzerinde yapılan ilk ahşap Galata Köprüsü ve sağlığında yapımına başlanılan fakat vefatından sonra oğlu Sultan Abdülmecid tarafından bitirtilen Bezmialem Valide Sultan Camii (Dolmabahçe Camii) Valide Sultan tarafından yaptırılmışlardır. Mekke-i Mükerremede bir dergâh yaptırmıştır.
Bezm-î-Âlem Valide Sultan Vakıf Gureba Hastanesi en önemli eserlerindendir. 100 yataklı olan hastahanenin vakfiyesinde;
?Şayet bir hastanın iyileşmesi için limon gerekse ve limonun değeri bir altın lira olsa dahi alına? ifadesi vardır.
Vâlide Sultan?ın Şam?a kurduğu bir vakıf da çok mühimdir. Vakıf şartı olarak ise şöyle buyurmuştur;
''-Şam?ın tatlı suyunu hacılara ulaştırmak,
-Hizmetkârların kırdığı veya ziyan verdiği eşyaları, onların haysiyet ve şahsiyetleri rencide olmasın diye tazmin etmektir.''
Kabri Divanyolu'ndaki Sultan II. Mahmud Türbesi'ndedir.
Pertav-Nihâl (Pertevniyal) Valide Sultan
(Sultan II. Mahmud'un eşi, Sultan Abdülaziz'in annesi)
Valide Sultan hayır hasenata çok önem vermiştir. Pertevniyal Valide Sultan'ın en önemli eserlerinden birisi kurmuş olduğu Pertevniyal Vakfı'dır. Vakıf halâ başarılı bir şekilde Pertevniyal Eğitim Vakfı olarak çalışmalarına devam etmektedir. ?Yâ Vedûd Mescidi?ni inşâ ettirmiş, ayrıca kütüphâne (Petvevniyal Kütüphanesi), çeşme ve mektep yaptırarak onları vakfetmiştir. Pertevniyal Lisesi ( Mahmudiye Merkez Rüştüye Mektebi) 'ni, Sarıyer?de ve Bandırma?da birer ilkokul yaptırmıştır. Ayrıca Yusufpaşa'da bulunan Aksaray Mahmudiye İlk Öğretim Okulunu'nu eşi II. Mahmut'un anısına yaptırmıştır. Pertevniyal Valide Sultan Camii'ni yaptırmıştır. Valide Sultan'ın Hicaz'da da bir vakıf kurduğu bilinmektedir.
Kabri Pertevniyal Valide Sultan Camii'ndeki Pertevniyal Sultan Türbesi'ndedir.
Adile Sultan
(Sultan Abdülaziz?in kızkardeşidir)
Adile Sultan?ın kızı Hayriye Sultan tüberküloz hastalığına yakalanmış olduğundan Validebağ Sanataryumu?nu yaptırmıştır. Divan ve tekke edebiyatını iyi bilen ve Osmanlı hanedanı içinde Divan?ı olan tek kadın şair Adile Sultan?dır. Ayrıca Adile Sultan adıyla bilinen kız mektebini yaptırmıştır.
Rahîme Piristû Valide Sultan
(Sultan Abdülmecid'in eşi, Sultan II.Abdülhamid'in manevi annesi)
Valide Sultan Topçubaşı Bali Süleyman Ağa'nın hatırasına İstanbul'un Silivrikapı semtinde bulunan Bala Tekkesi Çeşmesini yaptırmıştır. Sapanca Uzunkum'da da bir cami yaptırmıştır.
Kabri Eyüp'te Mihrişah Valide Sultan Türbesi'ndedir.
***Piristû Kadın Efendi Osmanlı tarihindeki son Valide Sultandır.